Wieneckes penningenserie

Veertien borstbeelden van het Huis Oranje-Nassau op penningen en theelepeltjes

R.P.M. Rhoen
‍

In 1898 werd op de jonge lee ijd van 18 jaar Wilhelmina ingehuldigd als koningin. In 1948 aanvaarde koningin Juliana het koningschap met de woorden ‘Wie ben ik dat ik dit doen mag’. In 2013 abdiceerde de 75-jarige koningin Beatrix vanuit de overtuiging dat de verantwoordelijkheid voor het land in handen van een nieuwe generatie moest liggen.

In 2023 respectievelijk 125, 75 en 10 jaar geleden. Een gelegenheid om aandacht aan hun koningschap te schenken. Plus dat Zeist voor deze koninginnen geen onbekend plaats was. In Slot Zeist is tot 29 januari 2024 de expositie ‘Zeister zilver voor drie vorstinnen’ te bezichtigen. De expositie is georganiseerd door Stichting De ZilverKamer Zeist.

‍

‍

Slot Zeist met a che van de expositie. Burgemeester Janssen en Annelies Krekel openen de exposite.
Linksvoor devoorzitter van de stichting, dhr. Van Boekhoven.

In de loop van de negentiende eeuw groeide in Zeist de aanhankelijkheid voor het Huis Oranje-Nassau. Op allerlei wijzen werd die liefde voor het koningshuis getoond. In de viering van verjaardagen, geboorten en huwelijken, bij inhuldigingen en regeringsjubilea. Het meeleven bij overlijden van leden van de koninklijke familie. Het geven van straatnamen. Het planten van Oranjebomen.

In 1924 leefde zelfs de hoop dat Slot Zeist aangekocht zou worden voor prinses Juliana. De afstand tussen Paleis Soestdijk en Zeist is niet groot. Functies aan het Hof of er diensten aan mogen verlenen hebben die band versterkt. Officiële en particuliere bezoeken van leden van de koninklijke familie aan Zeist sinds het midden van de achttiende eeuw zijn talrijk. In de antichambre - de voorkamer - kan de bezoeker hierover lezen.

In de Blauwe Zaal worden bruiklenen van de Koninklijke Verzamelingen en het Nederlands Zilvermuseum in Schoonhoven getoond. Deze voorwerpen werden in de zilverfabriek op de Karpervijver op korte afstand van Slot Zeist vervaardigd. Zij tonen het vakmanschap dat door de ‘Koninklijke Nederlandsche Fabriek van Gouden en Zilveren Werken Gerritsen en Van Kempen’ in Zeist geleverd werd. Met de woorden van directeur Van Kempen uit 1940: ‘Vrijwel alles is handwerk, handwerk dat op een zeer hoog peil staat. Wij hebben ciseleurs, graveurs, monteurs, die ware meesters in hun vak zijn.’ Emailleurs kan hieraan worden toegevoegd. Het bewijs hiervan is in de vitrines te bewonderen. Topstukken zijn de twee grote zilveren plaquettes van J.C. Wienecke in lijsten van C.A. Lion Cachet uit de fabriek van Gerritsen & Van Kempen ter gelegenheid van het 25-jarig regeringsjubileum van koningin Wilhelmina in 1923 naast de doorgang links en rechts.

In de Oranje Zaal trekt de oranjekleurige achterwand met memorabilia direct de aandacht. Bruiklenen van onder andere Koninklijke Begeer | W. van Veluw BV en particulieren samen met objecten uit de eigen collectie zijn er uitgestald.

Penningenseries voor het eerst samen

Soms worden op een expositie voorwerpen of (deel)collecties samen gebracht die normaliter nooit samen te bezichtigen zijn. Ook op deze expositie. In de tweede vitrine aan de rechterzijde in de Oranjezaal ligt een serie van veertien penningen met op de voorzijde de borstbeelden en op de keerzijde de heraldische wapens van de stadhouders Willem I van Oranje, Maurits, Frederik Hendrik, Willem II, Willem III, Willem IV en Willem V, de koningen Willem I, Willem II en Willem III, de koninginnen Emma en Wilhelmina, prins-gemaal Hendrik en prinses Juliana. De ZilverKamer Zeist bezit een serie in zilver en een serie in brons. Deze penningen hebben een diameter van 50 mm.

Uit een particulier collectie liggen er dezelfde a eeldingen van de stadhouders Willem I van Oranje, Maurits, Frederik Hendrik, Willem II, Willem III, Willem IV en Willem V. De forse grootte van 113 mm maakt dit zevental uniek. In tegenstelling tot de penningen van 50 mm staat op de keerzijde geen afbeelding.

‍

Deze veertien borstbeelden zijn ook gebruikt voor een set theelepeltjes. Op het steeluiteinde zijn de beelden in een ovaal cartouche van 10 x 15 mm aangebracht. De lengte van de lepeltjes is 115 mm. In de vitrine wordt deze set uit een particuliere collectie getoond in de originele blauwkleurige cassette. Alleen van deze set is de verblijfplaats bekend.

‍

Een reduceermachine of pantograaf is een machine die de contouren van een metalen versie van het ontwerp, dat meestal in gips wordt uitgevoerd, leest en verkleind weergeeft.

Met de theelepeltjes werd door Gerritsen & Van Kempen in de omroepgids van de Katholieke Radio Omroep (KRO) en van de Nederlandse Christelijke Radio Vereniging (NCRV) van 22 december 1934 geadverteerd en in haar catalogus ‘Klein beginnen’ (te zien op de expositie).

Op de houten tafel aan de rechterwand zitten twee ronde bronzen plaquettes waarop dezelfde penningen zijn bevestigd. Aan de linkerkant die van de stadhouders en aan de rechterkant van de drie koningen en de twee regerende koninginnen, prins-gemaal Hendrik en prinses Juliana. Van eenieder is in kleiner formaat de penning met hun wapen opgebracht. Met op de middenstip van de plaquette met de borstbeelden van de stadhouders de prinsenkroon en op die ander de koningskroon. Het zijn unica en maken deel uit van de collectie van De ZilverKamer Zeist.

De penningen zijn voor Gerritsen & Van Kempen ontworpen door de bekende medailleur Johannes Cornelis Wienecke (1876-1945). Het is interessant te zien hoe een ontwerp op diverse wijzen te gebruiken is.

1934 een memorabel jaar?

Men kan de vraag stellen waarom Gerritsen & Van Kempen voor de uitgifte van deze serie penningen in 1934 heeft gekozen. Antwoord op deze vragen is niet zomaar te geven. De twee meest voor de hand liggende redenen zijn de 25e verjaardag van prinses Juliana op 30 april en de herdenking van de 350e sterfdag van Willem I van Oranje - bijgenaamd de Zwijger - op 10 juli.

De volgende vraag: was er wel behoefte aan deze serie penningen? In 1930 had Koninklijke Begeer bij gelegenheid van de 50e verjaardag van koningin Wilhelmina een vergelijkbare serie van 24 penningen ontworpen door J.J. van Goor uitgebracht. De stalen matrijs (moederstempel) van de penning met het borstbeeld van Frederica Louisa Wilhelmina van Pruisen (1774-1837), gemalin van koning Willem I, staat in diezelfde vitrine.

‍

Afstammend van de Friese stadhouders - tak Nassau-Dietz

Als men de penningen naast elkaar ziet liggen, zou men kunnen denken te kijken naar de stamboom van het Huis Oranje-Nassau. Van Willem I van Oranje tot prinses Juliana. Dat is echter onjuist. Met het kinderloos overlijden van Willem III in 1702 stierf de Oranje-Nassau-tak van Willem I van Oranje in mannelijke lijn uit.

Het Koninklijk Huis stamt af van Johan de Oude (1535-1606), een jongere broer van Willem I van Oranje. Deze tak stierf in mannelijke lijn met de dood van koning Willem III in 1890 uit. Door de grondwetswijziging van 1887 kon prinses Wilhelmina hem opvolgen. Zij was wel de laatste telg van het stamhuis Oranje-Nassau.

Om de dynastieke naam Oranje-Nassau te behouden werd bij Koninklijk Besluit van 8 februari 1901 bepaald dat de kinderen geboren uit het huwelijk van koningin Wilhelmina en prins Hendrik de geslachtsnaam Oranje-Nassau zouden dragen gevolgd door de geslachtsnaam van de vader, dus prins(es) van Oranje-Nassau, hertog(in) van Mecklenburg. In deze serie begint de stamboom van prinses Juliana bij stadhouder Willem IV en met haar moeder in vrouwelijke lijn voortgezet.

Tijdens de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden (1588-1795) was Nederland een bond van autonome provincies. Zij bestond uit Gelderland, Holland, Zeeland, Utrecht, Friesland, Overijssel, Groningen en Drenthe. De staten van elke provincie benoemden zijn eigen stadhouder. Twee zonen van Johan de Oude hebben het stadhouderschap van Friesland bekleed. Willem Lodewijk (1560-1620) van 1584-1620 en Ernst Casimir (1573-1632) van 1620-1632. De nazaten van Ernst Casimir hebben deze functie tot 1795 bekleed.

Als het in de bedoeling lag de stamboom van prinses Juliana te presenteren dan hadden Willem Lodewijk (1560-1620), Ernst Casimir (1573-1632), Hendrik Casimir I (1612-1640), Willem Frederik (1613-1664), Hendrik Casimir II (1657-1696) en Johan Willem Friso (1687-1711) een penning met hun borstbeeld in deze serie moeten krijgen.

Na de dood van Johan de Oude in 1606 werd het graafschap Nassau-Dillenburg verdeeld in Nassau-Dietz, Nassau-Beilstein, Nassau-Hadamar (in mannelijke lijn uitgestorven 1711), Nassau-Dillenburg (in mannelijke lijn uitgestorven 1739) en Nassau-Siegen (in mannelijke lijn uitgestorven 1743). Na het uitsterven in mannelijke lijn werden de graafschappen herenigd in Nassau-Dietz. Willem Frederik van Nassau-Dietz werd in 1654 door de Duitse keizer tot rijksvorst verheven en daarmee droegen de Friese stadhouders de vorstentitel.

Juliana geen prinses van Oranje

Willem I van Oranje, Maurits, Frederik Hendrik, Willem II, Willem III, Willem IV, Willem V, de koningen Willem I, Willem II en Willem III droegen de titel prins van Oranje, ontleend aan het prinsdom Orange in het zuiden van Frankrijk. Het was het een dwergstaat - groter als Monaco en kleiner als Liechtenstein -, het bezit ervan gaf wel aanzien omdat het een soeverein vorstendom was.

In 1530 erfde René van Nassau-Breda (1519-1544) Orange - in het Nederlands Oranje - en vanaf die tijd noemde hij zich René van Chalon. Hij is de eerste uit het Huis Nassau die zich prins van Oranje mocht noemen. Het huwelijk van René met Anna van Lotharingen (1522-1568) bleef kinderloos. Hij benoemde zijn neef Willem van Nassau-Dillenburg (1533-1584) tot zijn erfgenaam en zo werd deze de stichter van het Huis Oranje-Nassau. Met het kinderloos overlijden van zijn achterkleinzoon Willem III in 1702 stierf het Huis Oranje- Nassau in mannelijke lijn uit.

Willem III had als erfgenaam van het prinsdom Oranje zijn hiervoor genoemd familielid Johan Willem Friso van Nassau-Dietz (1687-1711) benoemd. Tussen deze en de Pruisische koning Frederik I (1657-1713) ontstond een conflict over de erfenis, omdat het testament van Frederik Hendrik en van Willem III met elkaar in tegenspraak waren.

In 1713 lijfde koning Lodewijk XIV het prinsdom Oranje bij Frankrijk in, terwijl de titel en het wapen van Oranje aan de koning van Pruisen - Huis Hohenzollern - werd afgestaan. De Friese Nassaus verwierven in 1732 titel en wapen - die zij sinds 1702 waren blijven gebruiken - ten gevolge van een verdrag met Pruisen, waarmee de erfeniskwestie werd beëindigd. De titel werd in 1815 bij het ontstaan van het koninkrijk een dynastieke titel, gedragen voor de oudste zoon van de koning. De laatste prins van Oranje uit de Friese tak van het Huis Oranje-Nassau was de in 1884 overleden prins Alexander.

De prinsentitel werd gedragen door:

• 1530-1544 René van Nassau-Breda (1519-1544)
• 1544-1584 Willem I (1533-1584)
• 1584-1618 Filips Willem (1554-1618)
• 1618-1625 Maurits (1567-1625)
• 1625-1647 Frederik Hendrik (1584-1647)
• 1647-1650 Willem II (1626-1650)
• 1650-1702 Willem III Hendrik (1650-1702)
• 1702-1711 Johan Willem Friso (1687-1711)
• 1711-1751 Willem IV Karel Hendrik Friso (1711-1751)
• 1751-1806 Willem V Batavus (1748-1806)
• 1806-1815 Willem I Frederik (1772-1843)
• 1815-1840 Willem II Frederik George Lodewijk (1792-1849)
• 1840-1849 Willem III Alexander Paul Frederik Lodewijk (1817-1890)
• 1849-1879 Willem Nicolaas Alexander Frederik Karel Hendrik (1840-1879)
• 1879-1884 Willem Alexander Carel Hendrik Frederik (1851-1884)

Als prins waren Willem I van Oranje, Maurits, Frederik Hendrik, Willem II en Willem III in status hoger dan hun Friese familieleden. Werd er daarom voor gekozen om hen op een penning af te beelden? Dan was Filips Willem, die zijn vader als prins van Oranje was opgevolgd en het prinsdom aan zijn halfbroer Maurits vererfde, ook ‘penningwaardig’ geweest.

Prinses Juliana heeft de titel prinses van Oranje niet gedragen. Voor de prinses die de vermoedelijke troonopvolgster was, werd dat pas mogelijk gemaakt met de grondwetswijziging van 1983.

Op de Beatrix-beker uit 1938 wordt de geschiedenis van Nederland op dezelfde verhaald als op de veertien penningen. Nederland wordt als een eenheidsstaat voorgesteld, maar dat werd Nederland pas tijdens de Bataafse Republiek (1795-1806).

Lieten Wienecke en Gerritsen & Van Kempen zich leiden door Hollandse dominantie?

Onbeantwoorde vragen over het waarom van deze serie. Maar de penningen zijn prachtig en voor enkele maanden samen te bewonderen op deze expositie waar Zeist trots op mag zijn.


Bronnen

‍

‍‍‍

  1. Onder den Oranje boom. Nederlandse kunst en cultuur aan de Duitse vorstenhoven in de zeventiende en achttiende eeuw, München 1999.
  2. Johannes Cornelis Wienecke, 1872-1945: medailleur en stempelsnijder, Utrecht 2017.
  3. www.delpher.nl
  4. Wikipedia, de vrije encyclopedie

Bijlagen


Huis van Oranje-Nassau – tak Nassau-Dillenburg

‍

  1. Willem I (1533-1584), bijgenaamd de Zwijger, prins van Oranje, graaf van Nassau-Dillenburg, stadhouder van Holland en Zeeland 1559-1567 en 1572-1584, Utrecht 1577-1584, Drenthe 1580-1584, Friesland 1580-1584, Groningen 1580-1584 en Overijssel 1580-1584
  2. Zoon van Willem de Rijke (1487-1559), graaf van Nassau-Dillenburg, en Juliana van Stolberg (1506-1580)
  3. Trouwt 1e 1551 Anna van Egmond-Buren (1533-1558); 2e 1561 (echtscheiding 1571) Anna van Saksen (1544-1577); 3e 1575 Charlotte de Bourbon (1546-1582) en 4e 1583 Louise de Coligny (1555-1620)

‍

  1. Maurits (1567-1625), prins van Oranje, graaf van Nassau, stadhouder van Holland en Zeeland 1585-1625, Utrecht 1589-1625, Drenthe 1620-1625, Groningen 1620-1625 en Overijssel 1590-1625
  2. Zoon van Willem I en Anna van Saksen
  3. Ongehuwd

‍

  1. Frederik Hendrik (1584-1647), prins van Oranje, graaf van Nassau, stadhouder van Gelre 1625-1647, Holland en Zeeland 1625-1647, Overijssel 1625-1647, Utrecht 1625-1647, Drenthe 1640-1647 en Groningen 1640-1647
  2. Zoon van Willem I en Louise de Coligny
  3. Trouwt 1625 Amalia van Solms-Braunfels (1602-1675)

‍

  1. Willem II (1626-1650), prins van Oranje, graaf van Nassau-Oranje, stadhouder van Drenthe 1647-1650, Gelre 1647-1650, Groningen 1647-1650, Holland en Zeeland 1647-1650, Overijssel 1647-1650 en Utrecht 1647-1650
  2. Zoon van Frederik Hendrik en Amalia van Solms-Braunfels
  3. Trouwt 1641 Maria Stuart (1631-1660)

‍

  1. Willem III Hendrik (1650-1702), prins van Oranje, graaf van Nassau, stadhouder van Holland en Zeeland 1672-1702, Utrecht 1672-1702, Gelre 1675-1702, Overijssel 1675-1702 en Drenthe 1696-1702, koning van Engeland, Schotland en Ierland 1689-1702.
  2. Zoon van Willem II en Maria Stuart
  3. Trouwt 1677 Maria Stuart (1662-1694)
  4. Kinderloos

Huis van Oranje-Nassau – tak Nassau-Dietz/Friese tak

‍

  1. Willem Lodewijk (1560-1620), graaf van Nassau-Dillenburg, stadhouder van Friesland 1584-1620, Groningen 1594-1620 en Drenthe 1596-1620
  2. Zoon van Johan de Oude, graaf van Nassau-Dillenburg, en Elisabeth van Leuchtenberg
  3. Trouwt Anna van Nassau (1563-1588)
  4. Kinderloos

‍

  1. Ernst Casimir (1573-1632), graaf van Nassau-Dietz, stadhouder van Friesland 1620-1632, Drenthe 1625-1632 en Groningen 1625-1632
  2. Zoon van Johan de Oude, graaf van Nassau-Dillenburg, en Elisabeth van Leuchtenberg
  3. Trouwt 1607 Sophie Hedwig van Brunswijk-Wolfenbüttel (1613-1664)

‍

  1. Hendrik Casimir I (1612-1640), graaf van Nassau, Katzenelnbogen en Dietz, stadhouder van Drenthe 1632-1640, Friesland 1632-1640 en Groningen (1632-1640)
  2. Zoon van Ernst Casimir en Sophie Hedwig van Brunswijk-Wolfenbüttel
  3. Ongehuwd

‍

  1. Willem Frederik (1613-1664), graaf en vanaf 1654 vorst van Nassau-Dietz, stadhouder van Friesland 1640-1664, Drenthe 1650-1664 en Groningen 1650-1664
  2. Zoon van Ernst Casimir en Sophie Hedwig van Brunswijk-Wolfenbüttel
  3. Trouwt 1652 Albertina Agnes van Nassau (1634-1696)

‍

  1. Hendrik Casimir II (1657-1696), vorst van Nassau-Dietz, stadhouder van Drenthe 1664-1696, Friesland 1664-1696 en Groningen 1664-1696
  2. Zoon van Willem Frederik en Albertina Agnes van Nassau
  3. Trouwt 1683 Henriette Amalia van Anhalt-Dessau (1666-1726)

‍

  1. Johan Willem Friso (1687-1711), prins van Oranje, vorst van Nassau-Dietz, stadhouder van Friesland 1696-1711 en Groningen 1696-1711
  2. Zoon van Hendrik Casimir II en Albertina Agnes van Nassau
  3. Trouwt 1709 Maria Louise van Hessen-Kassel (1688-1765), bijgenaamd Marijke Meu

‍

  1. Willem IV Karel Hendrik Friso (1711-1751), prins van Oranje, vorst van Nassau-Dietz, stadhouder van Friesland 1711-1751, Groningen 1718-1751, Drenthe 1722-1751, Gelre 1722-1751, Holland en Zeeland 1747-1751, Overijssel 1747-1751 en Utrecht 1747-1751
  2. Zoon van Johan Willem Friso en Maria Louise van Hessen-Kassel
  3. Trouwt 1734 Anna van Hannover (1709-1759)

‍

  1. Willem V Batavus (1748-1806), prins van Oranje, vorst van Nassau-Dillenburg, stadhouder van Drenthe 1751-1795; Friesland 1751-1795; Gelre 1751-1795; Groningen 1751-1795; Holland en Zeeland 1751-1795; Overijssel 1751-1795 en Utrecht 1751-1795
  2. Zoon van Willem IV en Anna van Hannover
  3. Trouwt 1767 Wilhelmina van Pruisen (1751-1820)

‍

  1. Willem I Frederik (1772-1843), prins van Oranje-Nassau, vorst van Fulda 1803-1806, graaf van Corvey, Weingarten en Dortmund 1802-1806, soeverein vorst 1813-1815, koning 1815-1840, hertog van Luxemburg 1815, groothertog van Luxemburg 1815-1840, hertog van Limburg 1839-1840; na abdicatie in 1840 koning Willem Frederik graaf van Nassau
  2. Zoon van Willem V en Wilhelmina van Pruisen
  3. Trouwt 1e 1791 Wilhelmina van Pruisen (1774-1837); 2e 1841 Henriette d’Oultremont de Wégimont (1792-1864)

‍

  1. Willem II Frederik George Lodewijk (1792-1849), prins van Oranje-Nassau, koning 1840-1849, groothertog van Luxemburg 1840-1849, hertog van Limburg 1840-1849
  2. Zoon van Willem I en Wilhelmina van Pruisen
  3. Trouwt 1816 Anna Paulowna van Rusland (1795-1865)

‍

  1. Willem III Alexander Paul Frederik Lodewijk (1817-1890), prins van Oranje-Nassau, koning 1849-1890, groothertog van Luxemburg 1849-1890, hertog van Limburg 1849-1866 (ceremonieel tot 1890)
  2. Zoon van Willem II en Anna Paulowna van Rusland
  3. Trouwt 1e 1839 Sophia van Württemberg (1818-1877); 2e 1879 Emma van Waldeck-Pyrmont (1858-1934)

‍

  1. Adelheid Emma Wilhelmina Theresia (1858-1934), prinses van Waldeck en Pyrmont, koningin 1879-1934, koningin-regentes 1890-1898, groothertogin van Luxemburg 1879-1890 Wilhelmina Helena Paulina Maria (1880-1962), prinses der Nederlanden, prinses van Oranje-Nassau, koningin 1890-1948 (1890-1898 onder regentschap), hertogin van Limburg 1890-1906, hertogin van Mecklenburg
  2. Dochter van Willem III en Emma van Waldeck-Pyrmont
  3. Trouwt 1901 Hendrik van Mecklenburg-Schwerin (1876-1934)

‍

  1. Hendrik Wladimir Albrecht Ernst (1876-1934), hertog van Mecklenburg, vorst van Wenden, Schwerin, Ratzeburg, graaf van Schwerin, heer van de landen Rostock en Stargard, enz. enz. prins der Nederlanden (1901-1934)
  2. Juliana Louise Emma Marie Wilhelmina, (1909-2003), prinses der Nederlanden, prinses van Oranje-Nassau, hertogin van Mecklenburg, prinses van Lippe-Biesterfeld, koningin 1948-1980
  3. Dochter van Wilhelmina en Hendrik
  4. Trouwt 1937 Bernhard (1911-2004) van Lippe-Biesterfeld